Cây Mác bát, hột mát, duốc cá, thăn mút.
Milletia Ichthyochtona Drake.
Họ cánh bớm: Fabaceae hay Papilionaceae.
1. Mô tả cây, phân bố và bộ phận dùng
Là cây to, cao chứng 5-10 mét.
Lá kép 2 lần lông chim lẻ gồm 5 - 7 lá chét, lá rụng sớm.
Hoa trứng mọc thành chùm. Hoa thường mọc trước lá, làm cho cây có dáng đặc
biệt ở trong rừng.
Quả là một giác dài 13cm rộng 2-3 cm. Từ 1/3 phía trên hẹp lại trông giống dao
mã tấu lỡi rộng, bên trong chứa 1 hạt hình đĩa mầu vàng nâu nhat, đường kính 20mm.
Thu hạt vào tháng 4. Cây mọc hoang tại các vùng thượng du nước ta, ở Tây Bắc, Hà
Tây, Hòa Bình, Thanh Hóa, Nghệ An, Bắc Thái.
2. Thành phần hóa học
Trong hạt mác bát có chứa khoảng 38 - 40% dầu. Các chất độc đối với cá nh
rotenol, sapotoxin, chất gôm và các chất anbunmin. Trong đó Rotenol là hoạt chất
chính.
3. Tác dụng dược lý
Đối với người và động vật máu nóng, Rotenol ít độc, nếu uống không gây triệu
chứng ngộ độc ở liều điều trị. Chó có thể uống 150mg/kg trọng lượng nhưng vẫn không
thấy triệu chứng khó chịu. Nhưng nếu tiếp súc thường xuyên, lâu dài: những người làm
công tác chế biến, bào chế –tán bột, sao, sấy… dược liệu có thể gây chảy nước mắt, hắt
hơI và buồn nôn.
Nếu tiêm tĩnh mạch Rotenol hay các chất cùng loại nh deguelin gây tê liệt thần
kinh trung ương với các biểu hiện: khó thở, sau thở hổn hển, liệt cơ vận động, sau con
vật chết do bị ngạt thở. Trước khi chết: tim loạn nhịp, mạch chậm, sau cùng liệt tâm
thất.
- Với cá: Cá rất mẫn cảm với Rotenol, với nồng độ 75mg trong 100 lít nước ở
23oC đủ giết chết cá vàng sau 2 giờ. Trước khi chết cá bị kích thích, vận động mạnh,
sau lờ đờ rồi chết.
Bộ môn bệnh cây trường Đại học Nông nghiệp đã sử dụng hạt thàn mát nghiền
nhỏ ngâm trong nước lạnh 4 – 12 giờ rồi phun cho cây trừ sâu hai: Cirphis salebrosa
hại ngô, sâu keo - Spodoptera mauritia, reetp khoai, nhậy hại bông…tuỳ loại bệnh sử
dụng nồng độ 4 – 16% bột hạt.
4. Cách chế biến và sử dụng
Như đối với cây hột mát.