Cây xa, thàn mát
Antheroporum pierrei - Gagnep.
Thuốc họ cánh bớm: Fabaceae hay Papilipnaceae.
1. Mô tả cây
Cây hột mát là cây gỗ, mọc hoang trong rừng, cao từ 8 - 25 m, lá kép lồng chim
lẻ gồm 5 - 7 hay 9 lá chét mọc đối, phiến lá chết dài nhẵn, cuống lá chung dài 9 - 12
cm, cuống lá chét dài 6 - 7 mm. Hoa tự mọc thành chùm ở kẽ lá hay ở đầu cành, mầu
hồng hay tím nhạt. Quả giáp dài 6cm rộng 3,5 cm không cuống, dầy 1,5 cm - 12 mm.
Mỗi quả có một hạt. Hạt hình trứng dài 16 mm, rộng 14mm, dầy 8 - 10 mm mây đỏ
nâu, bóng.
2. Phân bố
Cây mọc hoang ở rừng núi Việt Nam, tập trung nhiều ở miền Nam - Trung Bộ:
Kỳ Anh, Bố Trạch, Quảng Trạch, Quảng Bình, ở miền Bắc có nhiều ở Hòa Bình.
3. Bộ phận dùng
Dùng hạt. Thu hoạch vào tháng 5 - 6.
4. Thành phần hóa học
Năm 1940 F.Guichard cho biết trong hạt mát có các chất sau: Dầu, gôm và một
số nhựa có dộc đối với cá, một ít rotenon và một chất kết tinh hình lăng trụ, nóng
chẩy ở 257oC, có mầu vàng đỏ với a xit sulfuric, không tan trong nước. Một chất khác
có tinh thể hình kim, mầu vàng, nóng chẩy ở 195oC, trong a xit sulfuric có mầu đỏ.
Các chất này không phải ancalod, cũng không phải glucozid. Không độc với cá.
Hai chất saponin, một có tính axit, một trung tính.
Trong hàng loạt các chất kể trên thì Rotenon là hoạt chất chính dể trị ngoại ký
sinh trùng của thú cưng. Rotenon còn có ở lá và hạt của cây củ đậu 0,56 - 1,01%; cây
dây mật. Rotenon là một chất kết tinh không mầu hay mầu trắng, Điển nóng chảy
1630C. Tan được trong nước, trong cồn axeton, Tetrachlorua carbon, Chlorfor, Ether.
Rotenon không bền vững đối với nhiệt.
Công thức triển khai của Rotenon:
Rotenon tập trung trong lá mầm, không có trong vỏ hạt.
5. Tác dụng dược lý
- Năm 1940 F.Guichard đã giã hạt mát ngâm trong nước rồi thả cả vào. kết quả
cho thấy lúc đầu cá bị kích thích bơi chạy lung tung sau chuyển sang trạng thái say
lờ đờ và chết. Các chất độc tấp trung trong lá mầm, không có trong vỏ hạt.
- Làm thí nhiệm trên phiến kính
Bắt cái ghẻ Seccoptes scabiei var và S. bufflei đặt lên làm kính, nhỏ cao hạt mát
vào, nếu ở nhiệt độ 190C thì sau 1 phút 50 giây, nết ở 240C thì sau 2 phút 5 giây toàn
bộ cái ghẻ đều bị tiêu diệt.
6. Cơ chế giệt ngoại ký sinh trùng
Do quá trình tiếp xúc với thuốc hoặc thông qua đường tiêu hóa mà rotenon thấm
được vào cơ thể ký sinh trùng. Trong cơ thể rolenol kết hợp với men hô hấp của tế
bào, gây hiện rối loạn hô hấp tế bào, nhất là tế bào thần kinh. Từ đó các ngoại
ký sinh trùng bị tiêu và chết.
7. Chế biến để chữa ghẻ cho thú cưng
- Hạt mát giã nhỏ : 3 phần (30g)
- Hạt dầu trẩu giã nhỏ : 1 phần (10g)
- Lu huỳnh phi : 1 phần (10g)
- Nước : 8 phần (80ml)
Trộn đều cả 4 thứ trên, cô cách trủy, sôi trong 30 phút, thành cao đặc sền sệt
( cao hạt mát ) để nguội 37 - 450C dùng bôi lên chỗ ghẻ trên mình thú cưng.
8. Ứng dụng điều trị
a, Chữa ghẻ cho thú cưng
Dùng cao hạt mát chữa ghẻ cho thú cưng, tỷ kệ khỏi rất cao đạt 100%.
Với những con bị nặng chữa nh sau
- Ngày đầu bôi 1/2 thân.
Ngày thứ hai bôi 1/2 thân còn lại.
Cách 5 đến 7 ngày bôi lại lần 2, thứ lần1.
Qua 2 lần bôi nh trên, dù có bị ghẻ nặng, thú cưng cũng sẽ khỏi hoàn toàn. Với
gia cúc mới bị, ghẻ chỗ nào ta bôi chỗ đó.
Sau khi bôi thuốc khoảng 15 - 20 phút đầu, vật tỏ ra dễ chịu. Sau do thuốc gây
kích ứng nhẹ trên da đồng thời con ghẻ cũng bị kích thích bởi thuốc, nên chạy, cắn
lung tung, làm cho thú cưng ngứa ngáy khó chịu hay quay đầy lại liếm thuốc, con vật
bị kích ứng chừng 30 phút, sau trở lại bình thường.
Chú ý khi bôi thuốc:
- Trước khi bôi thuốc phải tắm sạch cho thú cưng bằng nước xà phòng hay nước lá
chát.
Không được để dây cao hạt mát vào mắt thú cưng.
Cố định đầu hoặc rọ mồm lại, không cho thú cưng liếm láp nơi bôi thuốc (rọ mồm
30 phút - 1 giờ ).
- Sau 2 lần bôi thuốc, da có thể bị rộp lên, 1 tháng sau da bóng đi không có sẹo.
Khi chữa ghẻ trên mình thú cưng phải kết hợp diệt ghẻ ở nền chuồng, sân vận
động.
b, Diệt ve (chó, bò, bê), ve cứng (bọ chét) ở thú cảnh : chó, mèo...
Lấy hạt mát ngâm vào nước nóng cho mềm ra, giã nát, ngâm tiếp trở lại vào nước
ấm để nguội 370C rồi tắm cho thú cưng. Nước này có thể diệt cả 2 loại ve ký sinh trên gia
súc là ve cứng và ve mềm.