Bí ngô - Bí đỏ - Bầu Lào
Cucurbitae pepo L.
Họ bầu bí: Cucurbitaceae
1. Mô tả cây
Cây bí ngô là một loại thân leo, khỏe, lá to, dầy, ráp, vì có nhiều lông cứng, mép
lá răng ca không đều, hoa đon tính, màu vàng, trên cùng một cây. Hoa cái bao giờ
cũng có bầu rõ. Tràng hoa có màu cánh hợn màu vàng, có rãnh sâu. Quả to có thịt,
khi non có màu xanh, khi chín già có màu vàng. Vỏ rát cứng, trong quả có nhiều hạt.
Quả thường thu vào tháng 6 - 7 dương lịch.
2. Phân bố
Bí ngô được trồng ở khắp nơi trong nước để lấy rau, lấy quả và chăn nuôi. Trong
Chương trình VAC để cải tạo và phát triển nông thôn của ta, cây bí ngô là một trong
những cây được quan tâm trồng trong vờn gia đình.
3. Bộ phận dùng
Dùng quả làm rau ăn ở người và thức ăn bổ sung cho thú cưng, gia cầm. Quả chín
dùng làm thuốc. Bổ sung vitamin A, điều trị bệnh thiết vitamin A.
Hạt bí ngô - semem cucurbitae. Hạt dẹp, dài 0,8 - 1cm rộng 0,4 - 0,5cm dầy 2
-4mm. Hạt có màu trắng vàng.
Cấu tạo của hạt từ ngoài vào
Vỏ dầy, màu trắng nhạt hay trắng vàng.
- Vỏ lụa rất mỏng màu xanh lục dính liên với nhân.
Nhân gồm 2 lá mầm, mỗi lá có một mặt phẳng ở trong và một mặt khum theo
chiều cong của vỏ cứng ở phía ngoài. Lá mầm màu trắng, hình trái xoan dẹt.
Hạt bí ngô phải dùng tươi, tốt nhất là bóc lớp vỏ hạt cứng dùng ngay.
4. Thành phần hóa học:
4.1. Hạt
Trong hạt chứa một hetezozit có tên peponozit, mang tính chất nhựa có ở trong
phôi và vỏ lụa mầu ghi. Được Lendi tìm thấy năm 1938 bằng cách dùng các dung môi
hữu cơ : ether dầu hoả, chloroform, rượu, để chiết.
- Chất dầu tan trong ether dầu hoả, chiếm khoảng 37%, gồm các axit béo sau:
linoleic chiếm 45%, oleic 25%, panmitic và stearic 30%. Trong đó có khoảng 1,8% là
chất không xà phòng hoá được cucurbitea.
- Chất tan trong chloroform là hydrocacbua có tên Melen C30H22 và 1 Steroid.
- Các chất tan trong rượu: Lexithin, các đường Sacroza và fructoza.
- Các chất tan trong nước gồm pectin và Protein. Theo Krishman thì Protein
gồm globulin 7,3%, glutelin 9,4%, protit tan trong nước 6,4%. Proteoza 3,5%, pepton
1,1%; Còn lại các chất khác chiếm 1,6%.
Chất tan trong axit clohydric là các muối photphat, phytin.
Về phương diện thực phẩm, A. leclere đã phân tích hạt bí ngô và cho kết quả
sau:
Nước
Protein
Chất béo
Đường
Tro |
5,54%
33,90%
39,57%
2,00%
3,95% |
|
Celuloza |
15,06% |
4.2. Quả
Trong thịt quả bí ngô (quả nhục) có chứa các chất:
- Chất đường: Sacaroza, glucoza, pentosa, carotenoit, Acginin, asparagin,
trigonellin.
- Cucurbiten C40H56.
- Cucurbita xanthin C40H56O2
- Các vitamin A2, B1, C4
- Lipit 0,2%
- Tro 0,7%
5. Công dụng
Hạt bí ngô được dùng làm thuốc từ thời cổ xa (Pline).
Nó được dùng chữa ký sinh trùng cho thú cưng và người.
Hạt bí ngô nh không độc, dùng để tẩy ký sinh trùng rất an toàn. Có thể
dùng cho cả thú cưng non, ít dùng với đại thú cưng.
6. Liều lượng
6.1. Hạt
Dùng tẩy sán, giun cho chó, mèo liều 100 - 200g
Nên dùng phối hợp với các vị thuốc khác để trị ký sinh trùng đường tiêu
hoá: hạt cau, vỏ xoan, cao dương xỉ (Aspidium filix – mas). Ngoài ra người ra còn sử
dụng hạt bí ngô là nguồn thức ăn bổ sung protein và lipit rất quý cho thú cưng hoặc ép
dầu dùng trong kỹ nghệ thực phẩm.
6.2. Quả
Dùng làm thức ăn xanh dự trữ, là nguồn bổ sung Vitamin A, B, C quý cho
thú cưng.
7. Cơ chế
Hoạt chất trị giun sán của hạt bí ngô có trong phôi và vỏ lụa Chất này có
tác dụng làm tê liệt thần kinh của giun, sán dây, có ít tác dụng hơn với giun đũa.
8. Ứng dụng
8.1. Tẩy sán dây cho chó
- Hạt bí ngô 100 – 200 g: bóc vỏ cứng thêm chút đường, giã nhỏ, cho chó ăn
vào buổi sáng. hay nghiền nát hạt bí ngô cả vỏ cứng, thêm nước ngập và đun nhỏ lửa
đến sôi, tốt nhất nên đun cách thuỷ sôi chờ nguội cho uống. Sau 1 – 2 giờ cho uống
thêm nước sắc của: Rễ xoan 8g; Rễ lựu 8g. Sắc đặc uống trong 1 lần
Tẩy sán sơ mít của chó
Hạt bí ngô bóc vỏ 100g; đường mía hay mật 50g. Nghiền mịn hạt bí ngô
trong đường hay mật ăn 1 lần trong ngày, sau 3 giờ uống thêm thuốc tẩy.
8.2. Tẩy giun kim cho thú cưng vừa (tham khảo)
Hạt bí ngô 50g - 100 g cha bóc vỏ cứng hay 30 – 70 g đã bỏ vỏ, ăn liền một
lúc vào buổi sáng sau 30 phút uống thêm thuốc tẩy.
8.3. Tẩy sán dây ở thú cưng lớn 20kg trở lên
Hạt bí ngô 300g cả vỏ cứng hay 150 g hạt đã bóc vỏ ăn một lúc vào buổi
sáng khi còn đói san đó nóng nước sắc của: Hạt cau 50g, rễ lựu 50g.